Przejdź do treści

Rośliny lecznicze maja

Rośliny lecznicze

Maj to obfitość ziół, to idealny czas na zbiór wielu surowców zielarskich godnych naszej uwagi. W zestawieniu, które dla Was przygotowałam nie znajdą się oczywiście wszystkie rośliny lecznicze, które możemy teraz zbierać, jest ich po prostu zbyt wiele. Wybrałam jednak te które nas otaczają i o których często myślimy jako o chwastach lub jedynie ozdobie naszego otoczenia. Jakie są rośliny lecznicze maja? Mamy tu mnogość kwiatów, które z pewnością kojarzycie, nawet jeśli nie z nazwy, to chociaż z wyglądu. 

WYBRANE ROŚLINY LECZNICZE

RUMIANEK POSPOLITY (Matricaria chamomilla L.)

rumianek
Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla L.)

Ten niepozorny biały kwiatek występuje powszechnie w naszym kraju, spotkamy go zarówno na nizinach, jak i w górach, rośnie na miedzach i nieużytkach, często wysiewa się go na łąkach kwietnych, jak również hoduje na plantacjach. Kwitnie od maja do sierpnia, jednak najlepiej zbierać go na początku kwitnienia, czyli teraz.

Surowiec zielarski: koszyczki (kwiaty) – należy je suszyć w temperaturze 35°C

Składniki: z koszyczków rumianku pozyskuje się olejek eteryczny (występuje w ilości 0,5-3%), w którym znajdziemy bisabolol (główna przyczyna przeciwzapalnych i spazmolitycznych właściwości rumianku), mircen, kadinen, chamazulen (działanie przeciwzapalne) i seskwiterpeny; oprócz olejku rumianek jest cennym źródłem flawonoidów, które wspomagają jego przeciwzapalne i spazmolityczne działanie (m.in. luteolina, kwercetyna, patuletyna, chryzosplenetyna), a także kumaryn.

Zastosowanie rumianku pospolitego:

Koszyczek rumianku jest jednym z najczęściej stosowanych roślin leczniczych. Jego szeroko poznane właściwości przeciwzapalne i spazmolityczne sprawiają, że używa się go zarówno wewnętrznie jak i zewnętrznie.

Przyjmowany wewnętrznie w postaci naparu, nalewki, czy rozcieńczonego z wodą olejku łagodzi niekorzystne objawy ze strony przewodu pokarmowego. Pomaga w zaburzeniach trawienia, stanach zapalnych, zapobiega chorobie lokomocyjnej, poprawia apetyt, łagodzi wzdęcia i zgagę, ponadto działa uspakajająco i przeciwlękowo.

Stosowany zewnętrznie chroni skórę przed promieniowaniem UV, działa przeciwobrzękowo, przeciwzapalnie, zapobiega wypadaniu włosów, a także łagodzi objawy łuszczycy i trądziku.

W domowych warunkach możemy przygotować napar oraz nalewkę z rumianku.

POZIOMKA POSPOLITA (Fragaria vesca L.)

Poziomka pospolita (Fragaria vesca L.)

Poziomkę pospolitą znamy dzięki jej pysznym, małym, czerwonym owocom, rośnie zarówno w naszych ogródkach, jak i w lasach, czy na łąkach. Niewiele osób pamięta jednak o leczniczych właściwościach jej liści, znanych już w średniowieczu.

Surowiec zielarski: młode liście (dlatego warto zbierać je właśnie teraz)

Składniki: liście poziomki zawierają około 5-10% garbników (działanie ściągające), a także oligomery, flawonoidy, olejek eteryczny, kwas chlorogenowy, cynamonowy i kawowy.

Zastosowanie liści poziomki pospolitej:

W postaci naparu lub wyciągu na winie liście poziomki wykazują działanie moczopędne, ściągające i łagodzące. Pomagają w leczeniu stanów zapalnych jelit, jamy ustanej, gardła i narządów płciowych, ponadto w biegunkach, w nieżytach górnych dróg oddechowych i przy nadmiernym miesiączkowaniu.

Napar można również stosować zewnętrznie w postaci okładów na łzawiące oczy, stany zapalne, czy zasinienia wokół oczu.

W warunkach domowych możecie przygotować napar oraz wyciąg z liści na winie.

CZOSNACZEK POSPOLITY (Alliaria officinalis Andrzejewski)

Czosnaczek pospolity (Alliaria officinalis Andrzejewski, Alliaria petiolata Bieberstein, Cavara et Grande)

Występuje powszechnie w całej Polsce, spotkamy go zarówno w lasach, jak również w parkach, ogrodach oraz na obrzeżach ścieżek i dróg. Cechuje go charakterystyczny czosnkowy zapach, szczególnie intensywny po roztarciu liści. Roślina kwitnie od kwietnia do maja.

Surowiec zielarski: całe ziele, liście (można zbierać przed i w trakcie kwitnienia)

Składniki: zarówno całe ziele, jak i same liście zawierają dużo witaminy C i A, a także swertyzynę, synigrynę, izoskoparynę, izoorientynę, alliarozyd oraz izocyjanian alliolu.

Zastosowanie czosnaczka pospolitego:

Ziele czosnaczka ma szerokie zastosowanie, obniża ciśnienie krwi, działa przeciwmiażdżycowo, moczopędnie, rozkurczowo, wspomaga wydzielanie żółci, wykazuje działanie bakteriostatyczne, przeciwpierwotniakowe i fungistatyczne. Pobudza regenerację i wzrost nabłonka oraz tkanki łącznej. Można go stosować w formie okładów na trudno gojące i ropiejące rany, ponadto wspomaga wzrost włosów i paznokci.

W warunkach domowych możecie przygotować napar, nalewkę, intrakt, wino czy olej czosnaczkowy.

POKRZYWA ZWYCZAJNA (Urtica dioica L.)

Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica L.)

Ta mała „parząca królowa” występuje powszechnie niemal na całej kuli ziemskiej. W Polsce możemy spotkać ją wszędzie. Jej cechą charakterystyczną są parzące włoski, dzięki którym nie sposób pomylić ją z inną rośliną.

Surowiec zielarski: liść (zbierany od maja do września), korzeń (zbierany wczesną wiosną i jesienią, suszony w temperaturze 40°C)

Składniki: liść zawiera β-karoten, garbniki, ksantofile, witaminę K oraz witaminy z grupy B, kwas krzemowy, flawonoidy, fitosterole, kwas mrówkowy, we włoskach parzących odkryto antofen; korzenie zawierają lektyny, polisacharydy, fitosterole, lecytynę, substancje śluzowe i woskowe oraz składniki mineralne.

Zastosowanie pokrzywy zwyczajnej:

Liście pokrzywy wykazują działanie słabo moczopędne, żółciopędnie oraz hemostatyczne, pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, wspomagają trawienie, zmniejszają stany zapalne przewodu pokarmowego. Odwary z liści można stosować zewnętrznie do płukania skóry głowy, pomagają łagodzić łupież, a także w zapaleniach pochwy i upławach.

Korzeń pokrzywy wykazuje silne działanie moczopędne. Daje on też lepsze efekty przy leczeniu łupieżu i łojotoku niż liście. Stosuje się go również w leczeniu chorób gruczołu krokowego.

Zarówno liście jak i korzeń obniżają ciśnienie krwi. Pokrzywa wpływa nieznacznie na obniżenie poziomu glukozy we krwi, dlatego warto ją łączyć z innymi surowcami zielarskimi wykazującymi podobne działanie.

W warunkach domowych możesz przygotować napar oraz odwar z liści, miód pokrzywowy oraz syrop z liści.

JASNOTA BIAŁA (Lamium album L.)

Jasnota biała (Lamium album L.)

To moja zielarska miłość od pierwszego wejrzenia, pierwsza roślina lecznicza, która zachwyciła mnie na studiach i na pewno pierwsza, którą zaczęłam zbierać i suszyć. Bardzo często jest mylona z pokrzywą, lubi rosnąć na podobnych terenach. Dość łatwo je jednak rozróżnić, po pierwsze jasnota nie parzy, po drugie ma charakterystyczne białe kwiatki zlokalizowane u szczytu łodygi. Jasnota rośnie dość powszechnie na nizinach, a także u podnóży gór, lubi przydroża, rumowiska, zarośla, lasy, sady.

Jasnota biała (Lamium album L.)

Surowiec zielarski: kwiaty (główny surowiec – zbiera się je od maja do jesieni, zaleca się tradycyjne suszenie w ciemnym przewiewnym miejscu, można też je suszyć w temperaturze 35°C), całe ziele

Składniki: kwiat zawiera fenolokwasy, garbniki, śluzy, irydoidy, alkaloidy, flawonoidy (ok. 1%), olejek eteryczny, cholinę, saponiny; w całym zielu znajdziemy podobne substancje, choć często w mniejszej ilości, zawiera ono również witaminę A i C

Zastosowanie jasnoty białej:

Jasnota wykazuje działanie przeciwkrwotoczne, ściągające, przeciwzapalne i antybakteryjne. Dzięki temu świetnie sprawdza się w bolesnym miesiączkowaniu, przy nadmiernym krwawieniu, ale także w stanach zapalnych układu pokarmowego i oddechowego. Zewnętrznie można ją stosować do przemywania oczu i skóry w stanach zapalnych, łagodzi zasinienia pod oczami i opuchliznę.

W domowych warunkach możemy przyrządzić napar ze świeżych lub suszonych kwiatów lub całego ziela.

GAJOWIEC ŻÓŁTY (Lamium galeobdolon L.)

Gajowiec żółty (Galeobdolon luteum Hudson, Lamium galeobdolon L.)

To roślina blisko spokrewniona z jasnotą białą, wykazuje podobne do niej właściwości. Jednak w przeciwieństwie do swej krewniaczki kwitnie wiosną (kwiecień-maj), po przekwitnięciu roślina zamiera. Gajowca można znaleźć przede wszystkim w lesie, czasem w niskich partiach gór. Z wyglądu przypomina inne jasnoty, dlatego często stosuje się nazwę jasnota żółta.

Surowiec zielarski: kwitnące ziele (suszymy je podobnie jak jasnotę białą)

Składniki: flawonoidy, irydoidy, w tym epipterosteron (silne działanie przeciwzapalne), olejek eteryczny

Zastosowanie gajowca żółtego:

Ziele wykazuje silne działanie przeciwzapalne, działa ochronnie na wątrobę i nerki. Sprawdza się w leczeniu stanów zapalnych dróg moczowych, przewodu pokarmowego, mięśni, stawów, kości, narządów płciowych. Wykazuje natomiast słabe działanie przeciwbólowe. Zewnętrznie łagodzi stany zapalne skóry.

W domowych warunkach można przygotować z niego napar, a także nalewkę i intrakt.

TASZNIK POSPOLITY (Capsella bursa pastoris L.)

Tasznik pospolity (Capsella bursa pastoris L.)

W Polsce jest uważany za pospolity chwast, można go spotkać niemal wszędzie, na polach, łąkach, w lasach, ogrodach, przydrożach. Jego małe kwiatki kwitną od wiosny do jesieni. Jest to ciekawa, choć bardzo niepozorna roślina. Ilekroć wspominam komuś, że można ją stosować w ziołolecznictwie zawsze spotykam się ze zdziwieniem, dlatego warto o niej napisać.

Surowiec zielarski: kwitnące pędy (zbierane na początku kwitnienia, ścina się całą część nadziemną)

Składniki: najważniejszym składnikiem są aminy biogenne (cholina, histamina), zawiera również flawonoidy, garbniki, kwasy organiczne, żywice, alkaloidy

Zastosowanie tasznika pospolitego:

Tasznik wykazuje działanie przeciwkrwotoczne (świeże ziele i jego alkoholowe wyciągi, suszone traci te właściwości), zwłaszcza w przypadku przewodu pokarmowego, macicy, układu moczowego i błony śluzowej nosa. Alkoholowe wyciągi z tasznika znajdują zastosowanie przy nadmiernym krwawieniu miesięcznym, słabsze w przypadku krwawienia z przewodu pokarmowego i dróg moczowych.

W domowych warunkach możemy przygotować wyciąg alkoholowy ze świeżego ziela, nalewkę oraz macerat.

KASZTANOWIEC ZWYCZAJNY (Aesculus hippocastanum L.)

Kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum L.)

To jedno z najpopularniejszych drzew rosnących w naszych parkach i ogrodach. Jego piękne kwiaty pojawiające się w maju są zwiastunem matur, przybierają one barwę od białej, przez żółtą, różową do czerwonej. Jednak w zielarstwie znaczenie ma tylko ta pierwsza. Kasztanowiec dostarcza wiele cennych surowców zielarskich, od kory młodych pędów i kwiatów, które warto zbierać właśnie teraz, po nasiona i liście.

Surowiec zielarski: kora młodych gałązek (kwiecień-maj), kwiatostany (tylko odmiana biała, zbiór w maju), niedojrzałe owoce (w lipcu), dojrzałe nasiona (zbierane jesienią), rzadziej liście

Składniki: kora zawiera flawonoidy, garbniki, saponiny, glikozydy kumarynowe; kwiatostany dostarczają flawonoidy, związki kumarynowe, garbniki, escynę, kwasy polifenolowe; owoce i nasiona są źródłem saponin (w nasionach 3-13%); liście zawierają flawonoidy, związki kumarynowe oraz escynę

Zastosowanie kasztanowca zwyczajnego:

Zawarte w poszczególnych surowcach roślinnych flawonoidy oraz escyna uszczelniają ściany naczyń włosowatych, poprawiają ich przepuszczalność, przywracają elastyczność i wzmacniają ich odporność. Przyczyniają się tym samym do poprawy krążenia, ukrwienia narządów i skóry. Z kolei obecność garbników działa przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie i rozkurczowo na przewód pokarmowy.

Ze wszystkich surowców, to właśnie kora wykazuje największe działanie uszczelniające na naczynia włosowate, działa również przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Znajduje swoje zastosowanie w leczeniu hemoroidów, nadciśnienia, cukrzycy, trądziku różowatego, zatruć, gorączki, biegunki, obrzęków węzłów chłonnych, czy kamicy moczowej.

Kwiaty i nasiona kasztanowca wykazują natomiast silniejsze działanie przeciwobrzękowe.

W domowych warunkach możecie przygotować odwary z kwiatów, kory, intrakt ze świeżych niedojrzałych owoców, czy napary z mieszanki ziół zawierających liście i kwiaty.

GLISTNIK JASKÓŁCZE ZIELE (Chelidonium majus L.)

Glistnik jaskółcze ziele (Chelidonium majus L.)

Jaskółcze ziele to jedna z pierwszych roślin leczniczych, które poznałam w dzieciństwie, jego charakterystyczny wygląd i ciekawie brzmiącą nazwę pamiętam do dziś. Glistnik jest bardzo popularny w Polsce, łatwo go znaleźć w zaroślach i terenach ruderalnych. Jego cechą charakterystyczną jest obecność pomarańczowego soku mlecznego w całej roślinie.

Surowiec zielarski: całe ziele (zbieramy w okresie maj-czerwiec), korzeń (zbiór jesienią, wczesną wiosną, a także w ciepłe zimy), liście (maj-czerwiec), owoce (cały rok) – wszystkie surowce najlepiej suszyć w temperaturze do 60°C

Składniki: wszystkie części glistnika są bogatym źródłem alkaloidów izochinolinowych (0,3% w zielu, 0,2-3% w korzeniu), wśród których najważniejsze to chelidonina, berberyna, sangwinaryna, α-homochelidonina; ponadto zawiera kwas chemidonowy, olejek eteryczny oraz enzymy proteolityczne

Zastosowanie glistnika:

Jaskółcze ziele ma szerokie zastosowanie, jego właściwości farmakologiczne są złożone i wynikają z działania poszczególnych alkaloidów. Glistnikowi przypisuje się przede wszystkim właściwości rozkurczające oraz żółciopędne. Stosuje się go w chorobach przewodu pokarmowego, stanach zapalnych dróg żółciowych i w kamicy żółciowej. Ponadto działa przeciwwirusowo, wykazuje właściwości przeciwbólowe, działa odprężająco, rozluźniająco. Pomaga w leczeniu uporczywych biegunek, łagodzi bóle miesiączkowe i bolesne zaparcia.

Z glistnikiem należy się jednak obchodzić ostrożnie. Bywa toksyczny, szczególnie przy dłuższym stosowaniu.

W domowych warunkach z glistnika możecie przygotować napar, macerat, nalewkę lub intrakt.

BEZ CZARNY (Sambucus nigra L.)

Bez czarny (Sambucus nigra L.)

To gatunek powszechnie występujący w Europie. W Polsce rośnie zarówno na nizinach, jak i w dolnych partiach gór, w lasach, parkach, w zaroślach. Bez wyrasta do rozmiarów dużego krzewu lub niewielkiego drzewa, osiąga nawet 5 metrów wysokości.

Surowiec zielarski: kwiat (zbierany w maju-czerwcu), owoc (w sierpniu), kora korzeni, korzeń

Składniki: kwiaty zawierają flawonoidy, kwasy fenolowe, kwasy organiczne, aminy, olejek eteryczny, garbniki; owoc jest źródłem antocyjanów, a także garbników, kwasów organicznych, witaminy C

Zastosowanie czarnego bzu:

Kwiat czarnego bzu dzięki zawartym w nim flawonoidom wykazuje działanie napotne i lekko moczopędne. Sprzyja uszczelnianiu i zwiększa elastyczność naczyń włosowatych. Oprócz tego można stosować go do płukania w zapaleniach jamy ustnej i gardła oraz w anginie, a także w postaci okładów na zapalenie spojówek.

Z kolei owoc stanowi istotne źródło antocyjanów. Wykazuje mniejsze niż kwiaty działanie napotnie, jest również moczopędny. Można go stosować także wspomagająco jako środek przeciwbólowy.

W domowych warunkach możemy stosować napar oraz odwar z kwiatów bzu, a z owoców napar, odwar lub sok.

Więcej o czarnym bzie dowiesz się tutaj.

MNISZEK LEKARSKI (Taraxacum officiale Wiggers)

Mniszek lekarski (Taraxacum officiale Wiggers)

Nazywany często mniszkiem pospolitym, to kolejna roślina lecznicza występująca powszechnie w naszych lasach, na łąkach, w ogrodach, na polach, sadach, zaroślach i poboczach. Jego charakterystyczne żółte kwiaty zaczynają kwitnąć już na przełomie kwietnia i maja. Czasem jest mylony z mleczem polnym, łatwo je jednak odróżnić. Liście mniszka są delikatne (doskonale sprawdzają się jako dodatek do sałatek), zaś mlecza mają charakterystyczne kolczaste brzegi.  

Surowiec zielarski: ziele (zbierane wiosną nim rozkwitną kwiaty), kwiat (kwiecień-lipiec, a nawet sierpień), korzeń (wiosna, późna jesień)

Składniki: sok mleczny występujący w całej roślinie jest źródłem taraksacyny, inozydu, choliny i trójterpenów; w liściach i kwiatach występują barwniki ksantofilowe, potas, magnez, witamina C; w korzeniu znajdziemy laktony sekwiterpenowe oraz germakranolidy

Zastosowanie mniszka lekarskiego:

Mniszek pobudza produkcję żółci, zwiększa kurczliwość przewodów żółciowych zapobiegając jej zastojom (głównie korzeń). Natomiast ziele wykazuje działanie moczopędne. Roślina pobudza wydzielanie soku żołądkowego i działa lekko przeciwcukrzycowe. Kwiat znajduje również zastosowanie w leczeniu przewlekłych nieżytów jamy ustnej, gardła i oskrzeli.   

W domowych warunkach możecie przygotować odwar i wino z korzenia, sok ze świeżych liści, syrop z kwiatów.

SOSNA ZWYCZAJNA (Pinus silvestris L.)

Sosna zwyczajna (Pinus silvestris L.)

Drzewa są źródłem wielu cennych surowców zielarskich. Podobnie jest z sosną zwyczajną, jednym z najpopularniejszych polskich drzew, które możemy spotkać zarówno na nizinach, jak i w górach.

Surowiec zielarski: pączki sosny (zbierane na przełomie zimy i wiosny), pędy sosny (wiosna), kwiaty męskie (wiosna – maj, pozyskiwany przed pyleniem), kora młodych gałęzi, igliwie, balsam sosnowy (pozyskiwany z właściwie naciętych pni drzewa)

Składniki: w pączkach i pędach występuje olejek eteryczny, garbniki, żywica, związki gorzkie, witamina C; kwiaty męskie zawierają flawonoidy, kwasy fenolowe, fitosterole, lignany, olejek eteryczny; kora jest źródłem garbników, kwasów polifenolowych i olejku eterycznego; z balsamu pozyskuje się olejek terpentynowy, który zawiera do 96% α- i β-pinenu, cymenu i karenu; pozyskiwany z igliwia olejek sosnowy jest źródłem α- i β-pinenu, felandrenu, borneolu i limonenu

Zastosowanie sosny zwyczajnej:

Pączki i pędy stosuje się w leczeniu nieżytów górnych dróg oddechowych (mają działanie wykrztuśne), którym towarzyszą kaszel, ból gardła i chrypka. Działają łagodnie moczopędnie i napotnie.

Kwiaty męskie działają odkażająco na drogi oddechowe, wykrztuśnie, wzmacniająco, antybakteryjnie i przeciwzapalnie. Dlatego z powodzeniem można je stosować w leczeniu przeziębienia i chorób górnych dróg oddechowych.

Olejek sosnowy można stosować zewnętrznie do inhalacji w chorobach górnych dróg oddechowych. Działa również odkażająco i uspakajająco. Jest pomocny w leczeniu bezsenności (dodany do kąpieli przed snem), niektórych chorób skóry i w odmrożeniach. Można go także używać do wcierań rozgrzewających w nerwobólach i bólach reumatycznych.

W warunkach domowych możecie przygotować odwar z pączków, syrop z pączków, pędów lub kwiatów męskich, kąpiel sosnową z młodych pędów.


Chcesz dowiedzieć się więcej o tajemniczym świecie roślin leczniczych? Zapraszam do przeczytania moich pozostałych artykułów.

  1. Mederska. M., Mederski P.: Atlas dzikich kwiatów, Warszawa 2015
  2. Kohlmunzer S.: Farmakognozja – podręcznik dla studentów farmacji, wyd. V, Warszawa 2007
  3. Różański H.: Kwiat rumianku – Flos Matricariae = Chamomillae, https://rozanski.li/1047/kwiat-rumianku-flos-matricariae-chamomillae/ data wejścia: 11.05.2020
  4. Różański H.: Fragariae Folium – liść poziomki w praktycznej fitoterapii, https://rozanski.li/2746/fragariae-folium-lisc-poziomki-w-praktycznej-fitoterapii/ data wejścia: 11.05.2020
  5. Poprzęcki W.: Ziołolecznictwo, Warszawa 1989
  6. Różański H.: Czosnaczek pospolity – Alliaria officinalis Andrz. w praktycznej fitoterapii, https://rozanski.li/4639/czosnaczek-pospolity-alliaria-officinalis-andrz-w-praktycznej-fitoterapii/ data wejścia: 11.05.2020
  7. Halarewicz A.: Atlas ziół, Warszawa 2015
  8. Ożarowski A., Jaroniewski W.: Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, Warszawa 1987
  9. Różański H.: Kwiat jasnoty białej – Flos Lamii albi w fitoterapii, https://rozanski.li/1282/kwiat-jasnoty-bialej-flos-lamii-albi-w-fitoterapii/ data wejścia: 15.05.2020
  10. Różański H.: Galeobdolon luteum Hudson – gajowiec żółty w praktycznej fitoterapii, https://rozanski.li/2785/galeobdolon-luteum-hudson-gajowiec-zlty-w-praktycznej-fitoterapii/ data wejścia: 15.05.2020
  11. Różański H., Iwiński H.: Leksykon ziół część 1, Grodzisk Mazowiecki 2019
  12. Różański H.: Chelidonium maius (majus) L. – glistnik jaskółcze ziele, http://luskiewnik.strefa.pl/chelidonium.html data wejścia: 15.05.2020
  13. Różański H.: Chelidonii Herba jako surowiec farmakopealny i lek, https://rozanski.li/1183/chelidonii-herba-jako-surowiec-farmakopealny-i-lek/ data wejścia: 15.05.2020
  14. Różański H.: Flos Pini masculium – kwiat męski sosny w fitoterapii, https://rozanski.li/1750/flos-pini-masculinum-kwiat-meski-sosny-w-fitoterapii/ data wejścia: 15.05.2020

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *