Maj to obfitość ziół, to idealny czas na zbiór wielu surowców zielarskich godnych naszej uwagi. W zestawieniu, które dla Was przygotowałam nie znajdą się oczywiście wszystkie rośliny lecznicze, które możemy teraz zbierać, jest ich po prostu zbyt wiele. Wybrałam jednak te które nas otaczają i o których często myślimy jako o chwastach lub jedynie ozdobie naszego otoczenia. Jakie są rośliny lecznicze maja? Mamy tu mnogość kwiatów, które z pewnością kojarzycie, nawet jeśli nie z nazwy, to chociaż z wyglądu.
WYBRANE ROŚLINY LECZNICZE
- rumianek pospolity
- poziomka pospolita
- czosnaczek pospolity
- pokrzywa zwyczajna
- jasnota biała
- gajowiec żółty
- tasznik pospolity
- kasztanowiec zwyczajny
- glistnik jaskółcze ziele
- bez czarny
- mniszek lekarski
- sosna zwyczajna
RUMIANEK POSPOLITY (Matricaria chamomilla L.)
Ten niepozorny biały kwiatek występuje powszechnie w naszym kraju, spotkamy go zarówno na nizinach, jak i w górach, rośnie na miedzach i nieużytkach, często wysiewa się go na łąkach kwietnych, jak również hoduje na plantacjach. Kwitnie od maja do sierpnia, jednak najlepiej zbierać go na początku kwitnienia, czyli teraz.
Surowiec zielarski: koszyczki (kwiaty) – należy je suszyć w temperaturze 35°C
Składniki: z koszyczków rumianku pozyskuje się olejek eteryczny (występuje w ilości 0,5-3%), w którym znajdziemy bisabolol (główna przyczyna przeciwzapalnych i spazmolitycznych właściwości rumianku), mircen, kadinen, chamazulen (działanie przeciwzapalne) i seskwiterpeny; oprócz olejku rumianek jest cennym źródłem flawonoidów, które wspomagają jego przeciwzapalne i spazmolityczne działanie (m.in. luteolina, kwercetyna, patuletyna, chryzosplenetyna), a także kumaryn.
Zastosowanie rumianku pospolitego:
Koszyczek rumianku jest jednym z najczęściej stosowanych roślin leczniczych. Jego szeroko poznane właściwości przeciwzapalne i spazmolityczne sprawiają, że używa się go zarówno wewnętrznie jak i zewnętrznie.
Przyjmowany wewnętrznie w postaci naparu, nalewki, czy rozcieńczonego z wodą olejku łagodzi niekorzystne objawy ze strony przewodu pokarmowego. Pomaga w zaburzeniach trawienia, stanach zapalnych, zapobiega chorobie lokomocyjnej, poprawia apetyt, łagodzi wzdęcia i zgagę, ponadto działa uspakajająco i przeciwlękowo.
Stosowany zewnętrznie chroni skórę przed promieniowaniem UV, działa przeciwobrzękowo, przeciwzapalnie, zapobiega wypadaniu włosów, a także łagodzi objawy łuszczycy i trądziku.
W domowych warunkach możemy przygotować napar oraz nalewkę z rumianku.
POZIOMKA POSPOLITA (Fragaria vesca L.)
Poziomkę pospolitą znamy dzięki jej pysznym, małym, czerwonym owocom, rośnie zarówno w naszych ogródkach, jak i w lasach, czy na łąkach. Niewiele osób pamięta jednak o leczniczych właściwościach jej liści, znanych już w średniowieczu.
Surowiec zielarski: młode liście (dlatego warto zbierać je właśnie teraz)
Składniki: liście poziomki zawierają około 5-10% garbników (działanie ściągające), a także oligomery, flawonoidy, olejek eteryczny, kwas chlorogenowy, cynamonowy i kawowy.
Zastosowanie liści poziomki pospolitej:
W postaci naparu lub wyciągu na winie liście poziomki wykazują działanie moczopędne, ściągające i łagodzące. Pomagają w leczeniu stanów zapalnych jelit, jamy ustanej, gardła i narządów płciowych, ponadto w biegunkach, w nieżytach górnych dróg oddechowych i przy nadmiernym miesiączkowaniu.
Napar można również stosować zewnętrznie w postaci okładów na łzawiące oczy, stany zapalne, czy zasinienia wokół oczu.
W warunkach domowych możecie przygotować napar oraz wyciąg z liści na winie.
CZOSNACZEK POSPOLITY (Alliaria officinalis Andrzejewski)
Występuje powszechnie w całej Polsce, spotkamy go zarówno w lasach, jak również w parkach, ogrodach oraz na obrzeżach ścieżek i dróg. Cechuje go charakterystyczny czosnkowy zapach, szczególnie intensywny po roztarciu liści. Roślina kwitnie od kwietnia do maja.
Surowiec zielarski: całe ziele, liście (można zbierać przed i w trakcie kwitnienia)
Składniki: zarówno całe ziele, jak i same liście zawierają dużo witaminy C i A, a także swertyzynę, synigrynę, izoskoparynę, izoorientynę, alliarozyd oraz izocyjanian alliolu.
Zastosowanie czosnaczka pospolitego:
Ziele czosnaczka ma szerokie zastosowanie, obniża ciśnienie krwi, działa przeciwmiażdżycowo, moczopędnie, rozkurczowo, wspomaga wydzielanie żółci, wykazuje działanie bakteriostatyczne, przeciwpierwotniakowe i fungistatyczne. Pobudza regenerację i wzrost nabłonka oraz tkanki łącznej. Można go stosować w formie okładów na trudno gojące i ropiejące rany, ponadto wspomaga wzrost włosów i paznokci.
W warunkach domowych możecie przygotować napar, nalewkę, intrakt, wino czy olej czosnaczkowy.
POKRZYWA ZWYCZAJNA (Urtica dioica L.)
Ta mała „parząca królowa” występuje powszechnie niemal na całej kuli ziemskiej. W Polsce możemy spotkać ją wszędzie. Jej cechą charakterystyczną są parzące włoski, dzięki którym nie sposób pomylić ją z inną rośliną.
Surowiec zielarski: liść (zbierany od maja do września), korzeń (zbierany wczesną wiosną i jesienią, suszony w temperaturze 40°C)
Składniki: liść zawiera β-karoten, garbniki, ksantofile, witaminę K oraz witaminy z grupy B, kwas krzemowy, flawonoidy, fitosterole, kwas mrówkowy, we włoskach parzących odkryto antofen; korzenie zawierają lektyny, polisacharydy, fitosterole, lecytynę, substancje śluzowe i woskowe oraz składniki mineralne.
Zastosowanie pokrzywy zwyczajnej:
Liście pokrzywy wykazują działanie słabo moczopędne, żółciopędnie oraz hemostatyczne, pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, wspomagają trawienie, zmniejszają stany zapalne przewodu pokarmowego. Odwary z liści można stosować zewnętrznie do płukania skóry głowy, pomagają łagodzić łupież, a także w zapaleniach pochwy i upławach.
Korzeń pokrzywy wykazuje silne działanie moczopędne. Daje on też lepsze efekty przy leczeniu łupieżu i łojotoku niż liście. Stosuje się go również w leczeniu chorób gruczołu krokowego.
Zarówno liście jak i korzeń obniżają ciśnienie krwi. Pokrzywa wpływa nieznacznie na obniżenie poziomu glukozy we krwi, dlatego warto ją łączyć z innymi surowcami zielarskimi wykazującymi podobne działanie.
W warunkach domowych możesz przygotować napar oraz odwar z liści, miód pokrzywowy oraz syrop z liści.
JASNOTA BIAŁA (Lamium album L.)
To moja zielarska miłość od pierwszego wejrzenia, pierwsza roślina lecznicza, która zachwyciła mnie na studiach i na pewno pierwsza, którą zaczęłam zbierać i suszyć. Bardzo często jest mylona z pokrzywą, lubi rosnąć na podobnych terenach. Dość łatwo je jednak rozróżnić, po pierwsze jasnota nie parzy, po drugie ma charakterystyczne białe kwiatki zlokalizowane u szczytu łodygi. Jasnota rośnie dość powszechnie na nizinach, a także u podnóży gór, lubi przydroża, rumowiska, zarośla, lasy, sady.
Surowiec zielarski: kwiaty (główny surowiec – zbiera się je od maja do jesieni, zaleca się tradycyjne suszenie w ciemnym przewiewnym miejscu, można też je suszyć w temperaturze 35°C), całe ziele
Składniki: kwiat zawiera fenolokwasy, garbniki, śluzy, irydoidy, alkaloidy, flawonoidy (ok. 1%), olejek eteryczny, cholinę, saponiny; w całym zielu znajdziemy podobne substancje, choć często w mniejszej ilości, zawiera ono również witaminę A i C
Zastosowanie jasnoty białej:
Jasnota wykazuje działanie przeciwkrwotoczne, ściągające, przeciwzapalne i antybakteryjne. Dzięki temu świetnie sprawdza się w bolesnym miesiączkowaniu, przy nadmiernym krwawieniu, ale także w stanach zapalnych układu pokarmowego i oddechowego. Zewnętrznie można ją stosować do przemywania oczu i skóry w stanach zapalnych, łagodzi zasinienia pod oczami i opuchliznę.
W domowych warunkach możemy przyrządzić napar ze świeżych lub suszonych kwiatów lub całego ziela.
GAJOWIEC ŻÓŁTY (Lamium galeobdolon L.)
To roślina blisko spokrewniona z jasnotą białą, wykazuje podobne do niej właściwości. Jednak w przeciwieństwie do swej krewniaczki kwitnie wiosną (kwiecień-maj), po przekwitnięciu roślina zamiera. Gajowca można znaleźć przede wszystkim w lesie, czasem w niskich partiach gór. Z wyglądu przypomina inne jasnoty, dlatego często stosuje się nazwę jasnota żółta.
Surowiec zielarski: kwitnące ziele (suszymy je podobnie jak jasnotę białą)
Składniki: flawonoidy, irydoidy, w tym epipterosteron (silne działanie przeciwzapalne), olejek eteryczny
Zastosowanie gajowca żółtego:
Ziele wykazuje silne działanie przeciwzapalne, działa ochronnie na wątrobę i nerki. Sprawdza się w leczeniu stanów zapalnych dróg moczowych, przewodu pokarmowego, mięśni, stawów, kości, narządów płciowych. Wykazuje natomiast słabe działanie przeciwbólowe. Zewnętrznie łagodzi stany zapalne skóry.
W domowych warunkach można przygotować z niego napar, a także nalewkę i intrakt.
TASZNIK POSPOLITY (Capsella bursa pastoris L.)
W Polsce jest uważany za pospolity chwast, można go spotkać niemal wszędzie, na polach, łąkach, w lasach, ogrodach, przydrożach. Jego małe kwiatki kwitną od wiosny do jesieni. Jest to ciekawa, choć bardzo niepozorna roślina. Ilekroć wspominam komuś, że można ją stosować w ziołolecznictwie zawsze spotykam się ze zdziwieniem, dlatego warto o niej napisać.
Surowiec zielarski: kwitnące pędy (zbierane na początku kwitnienia, ścina się całą część nadziemną)
Składniki: najważniejszym składnikiem są aminy biogenne (cholina, histamina), zawiera również flawonoidy, garbniki, kwasy organiczne, żywice, alkaloidy
Zastosowanie tasznika pospolitego:
Tasznik wykazuje działanie przeciwkrwotoczne (świeże ziele i jego alkoholowe wyciągi, suszone traci te właściwości), zwłaszcza w przypadku przewodu pokarmowego, macicy, układu moczowego i błony śluzowej nosa. Alkoholowe wyciągi z tasznika znajdują zastosowanie przy nadmiernym krwawieniu miesięcznym, słabsze w przypadku krwawienia z przewodu pokarmowego i dróg moczowych.
W domowych warunkach możemy przygotować wyciąg alkoholowy ze świeżego ziela, nalewkę oraz macerat.
KASZTANOWIEC ZWYCZAJNY (Aesculus hippocastanum L.)
To jedno z najpopularniejszych drzew rosnących w naszych parkach i ogrodach. Jego piękne kwiaty pojawiające się w maju są zwiastunem matur, przybierają one barwę od białej, przez żółtą, różową do czerwonej. Jednak w zielarstwie znaczenie ma tylko ta pierwsza. Kasztanowiec dostarcza wiele cennych surowców zielarskich, od kory młodych pędów i kwiatów, które warto zbierać właśnie teraz, po nasiona i liście.
Surowiec zielarski: kora młodych gałązek (kwiecień-maj), kwiatostany (tylko odmiana biała, zbiór w maju), niedojrzałe owoce (w lipcu), dojrzałe nasiona (zbierane jesienią), rzadziej liście
Składniki: kora zawiera flawonoidy, garbniki, saponiny, glikozydy kumarynowe; kwiatostany dostarczają flawonoidy, związki kumarynowe, garbniki, escynę, kwasy polifenolowe; owoce i nasiona są źródłem saponin (w nasionach 3-13%); liście zawierają flawonoidy, związki kumarynowe oraz escynę
Zastosowanie kasztanowca zwyczajnego:
Zawarte w poszczególnych surowcach roślinnych flawonoidy oraz escyna uszczelniają ściany naczyń włosowatych, poprawiają ich przepuszczalność, przywracają elastyczność i wzmacniają ich odporność. Przyczyniają się tym samym do poprawy krążenia, ukrwienia narządów i skóry. Z kolei obecność garbników działa przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie i rozkurczowo na przewód pokarmowy.
Ze wszystkich surowców, to właśnie kora wykazuje największe działanie uszczelniające na naczynia włosowate, działa również przeciwbakteryjnie i przeciwzapalnie. Znajduje swoje zastosowanie w leczeniu hemoroidów, nadciśnienia, cukrzycy, trądziku różowatego, zatruć, gorączki, biegunki, obrzęków węzłów chłonnych, czy kamicy moczowej.
Kwiaty i nasiona kasztanowca wykazują natomiast silniejsze działanie przeciwobrzękowe.
W domowych warunkach możecie przygotować odwary z kwiatów, kory, intrakt ze świeżych niedojrzałych owoców, czy napary z mieszanki ziół zawierających liście i kwiaty.
GLISTNIK JASKÓŁCZE ZIELE (Chelidonium majus L.)
Jaskółcze ziele to jedna z pierwszych roślin leczniczych, które poznałam w dzieciństwie, jego charakterystyczny wygląd i ciekawie brzmiącą nazwę pamiętam do dziś. Glistnik jest bardzo popularny w Polsce, łatwo go znaleźć w zaroślach i terenach ruderalnych. Jego cechą charakterystyczną jest obecność pomarańczowego soku mlecznego w całej roślinie.
Surowiec zielarski: całe ziele (zbieramy w okresie maj-czerwiec), korzeń (zbiór jesienią, wczesną wiosną, a także w ciepłe zimy), liście (maj-czerwiec), owoce (cały rok) – wszystkie surowce najlepiej suszyć w temperaturze do 60°C
Składniki: wszystkie części glistnika są bogatym źródłem alkaloidów izochinolinowych (0,3% w zielu, 0,2-3% w korzeniu), wśród których najważniejsze to chelidonina, berberyna, sangwinaryna, α-homochelidonina; ponadto zawiera kwas chemidonowy, olejek eteryczny oraz enzymy proteolityczne
Zastosowanie glistnika:
Jaskółcze ziele ma szerokie zastosowanie, jego właściwości farmakologiczne są złożone i wynikają z działania poszczególnych alkaloidów. Glistnikowi przypisuje się przede wszystkim właściwości rozkurczające oraz żółciopędne. Stosuje się go w chorobach przewodu pokarmowego, stanach zapalnych dróg żółciowych i w kamicy żółciowej. Ponadto działa przeciwwirusowo, wykazuje właściwości przeciwbólowe, działa odprężająco, rozluźniająco. Pomaga w leczeniu uporczywych biegunek, łagodzi bóle miesiączkowe i bolesne zaparcia.
Z glistnikiem należy się jednak obchodzić ostrożnie. Bywa toksyczny, szczególnie przy dłuższym stosowaniu.
W domowych warunkach z glistnika możecie przygotować napar, macerat, nalewkę lub intrakt.
BEZ CZARNY (Sambucus nigra L.)
To gatunek powszechnie występujący w Europie. W Polsce rośnie zarówno na nizinach, jak i w dolnych partiach gór, w lasach, parkach, w zaroślach. Bez wyrasta do rozmiarów dużego krzewu lub niewielkiego drzewa, osiąga nawet 5 metrów wysokości.
Surowiec zielarski: kwiat (zbierany w maju-czerwcu), owoc (w sierpniu), kora korzeni, korzeń
Składniki: kwiaty zawierają flawonoidy, kwasy fenolowe, kwasy organiczne, aminy, olejek eteryczny, garbniki; owoc jest źródłem antocyjanów, a także garbników, kwasów organicznych, witaminy C
Zastosowanie czarnego bzu:
Kwiat czarnego bzu dzięki zawartym w nim flawonoidom wykazuje działanie napotne i lekko moczopędne. Sprzyja uszczelnianiu i zwiększa elastyczność naczyń włosowatych. Oprócz tego można stosować go do płukania w zapaleniach jamy ustnej i gardła oraz w anginie, a także w postaci okładów na zapalenie spojówek.
Z kolei owoc stanowi istotne źródło antocyjanów. Wykazuje mniejsze niż kwiaty działanie napotnie, jest również moczopędny. Można go stosować także wspomagająco jako środek przeciwbólowy.
W domowych warunkach możemy stosować napar oraz odwar z kwiatów bzu, a z owoców napar, odwar lub sok.
Więcej o czarnym bzie dowiesz się tutaj.
MNISZEK LEKARSKI (Taraxacum officiale Wiggers)
Nazywany często mniszkiem pospolitym, to kolejna roślina lecznicza występująca powszechnie w naszych lasach, na łąkach, w ogrodach, na polach, sadach, zaroślach i poboczach. Jego charakterystyczne żółte kwiaty zaczynają kwitnąć już na przełomie kwietnia i maja. Czasem jest mylony z mleczem polnym, łatwo je jednak odróżnić. Liście mniszka są delikatne (doskonale sprawdzają się jako dodatek do sałatek), zaś mlecza mają charakterystyczne kolczaste brzegi.
Surowiec zielarski: ziele (zbierane wiosną nim rozkwitną kwiaty), kwiat (kwiecień-lipiec, a nawet sierpień), korzeń (wiosna, późna jesień)
Składniki: sok mleczny występujący w całej roślinie jest źródłem taraksacyny, inozydu, choliny i trójterpenów; w liściach i kwiatach występują barwniki ksantofilowe, potas, magnez, witamina C; w korzeniu znajdziemy laktony sekwiterpenowe oraz germakranolidy
Zastosowanie mniszka lekarskiego:
Mniszek pobudza produkcję żółci, zwiększa kurczliwość przewodów żółciowych zapobiegając jej zastojom (głównie korzeń). Natomiast ziele wykazuje działanie moczopędne. Roślina pobudza wydzielanie soku żołądkowego i działa lekko przeciwcukrzycowe. Kwiat znajduje również zastosowanie w leczeniu przewlekłych nieżytów jamy ustnej, gardła i oskrzeli.
W domowych warunkach możecie przygotować odwar i wino z korzenia, sok ze świeżych liści, syrop z kwiatów.
SOSNA ZWYCZAJNA (Pinus silvestris L.)
Drzewa są źródłem wielu cennych surowców zielarskich. Podobnie jest z sosną zwyczajną, jednym z najpopularniejszych polskich drzew, które możemy spotkać zarówno na nizinach, jak i w górach.
Surowiec zielarski: pączki sosny (zbierane na przełomie zimy i wiosny), pędy sosny (wiosna), kwiaty męskie (wiosna – maj, pozyskiwany przed pyleniem), kora młodych gałęzi, igliwie, balsam sosnowy (pozyskiwany z właściwie naciętych pni drzewa)
Składniki: w pączkach i pędach występuje olejek eteryczny, garbniki, żywica, związki gorzkie, witamina C; kwiaty męskie zawierają flawonoidy, kwasy fenolowe, fitosterole, lignany, olejek eteryczny; kora jest źródłem garbników, kwasów polifenolowych i olejku eterycznego; z balsamu pozyskuje się olejek terpentynowy, który zawiera do 96% α- i β-pinenu, cymenu i karenu; pozyskiwany z igliwia olejek sosnowy jest źródłem α- i β-pinenu, felandrenu, borneolu i limonenu
Zastosowanie sosny zwyczajnej:
Pączki i pędy stosuje się w leczeniu nieżytów górnych dróg oddechowych (mają działanie wykrztuśne), którym towarzyszą kaszel, ból gardła i chrypka. Działają łagodnie moczopędnie i napotnie.
Kwiaty męskie działają odkażająco na drogi oddechowe, wykrztuśnie, wzmacniająco, antybakteryjnie i przeciwzapalnie. Dlatego z powodzeniem można je stosować w leczeniu przeziębienia i chorób górnych dróg oddechowych.
Olejek sosnowy można stosować zewnętrznie do inhalacji w chorobach górnych dróg oddechowych. Działa również odkażająco i uspakajająco. Jest pomocny w leczeniu bezsenności (dodany do kąpieli przed snem), niektórych chorób skóry i w odmrożeniach. Można go także używać do wcierań rozgrzewających w nerwobólach i bólach reumatycznych.
W warunkach domowych możecie przygotować odwar z pączków, syrop z pączków, pędów lub kwiatów męskich, kąpiel sosnową z młodych pędów.
Chcesz dowiedzieć się więcej o tajemniczym świecie roślin leczniczych? Zapraszam do przeczytania moich pozostałych artykułów.
- Mederska. M., Mederski P.: Atlas dzikich kwiatów, Warszawa 2015
- Kohlmunzer S.: Farmakognozja – podręcznik dla studentów farmacji, wyd. V, Warszawa 2007
- Różański H.: Kwiat rumianku – Flos Matricariae = Chamomillae, https://rozanski.li/1047/kwiat-rumianku-flos-matricariae-chamomillae/ data wejścia: 11.05.2020
- Różański H.: Fragariae Folium – liść poziomki w praktycznej fitoterapii, https://rozanski.li/2746/fragariae-folium-lisc-poziomki-w-praktycznej-fitoterapii/ data wejścia: 11.05.2020
- Poprzęcki W.: Ziołolecznictwo, Warszawa 1989
- Różański H.: Czosnaczek pospolity – Alliaria officinalis Andrz. w praktycznej fitoterapii, https://rozanski.li/4639/czosnaczek-pospolity-alliaria-officinalis-andrz-w-praktycznej-fitoterapii/ data wejścia: 11.05.2020
- Halarewicz A.: Atlas ziół, Warszawa 2015
- Ożarowski A., Jaroniewski W.: Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, Warszawa 1987
- Różański H.: Kwiat jasnoty białej – Flos Lamii albi w fitoterapii, https://rozanski.li/1282/kwiat-jasnoty-bialej-flos-lamii-albi-w-fitoterapii/ data wejścia: 15.05.2020
- Różański H.: Galeobdolon luteum Hudson – gajowiec żółty w praktycznej fitoterapii, https://rozanski.li/2785/galeobdolon-luteum-hudson-gajowiec-zlty-w-praktycznej-fitoterapii/ data wejścia: 15.05.2020
- Różański H., Iwiński H.: Leksykon ziół część 1, Grodzisk Mazowiecki 2019
- Różański H.: Chelidonium maius (majus) L. – glistnik jaskółcze ziele, http://luskiewnik.strefa.pl/chelidonium.html data wejścia: 15.05.2020
- Różański H.: Chelidonii Herba jako surowiec farmakopealny i lek, https://rozanski.li/1183/chelidonii-herba-jako-surowiec-farmakopealny-i-lek/ data wejścia: 15.05.2020
- Różański H.: Flos Pini masculium – kwiat męski sosny w fitoterapii, https://rozanski.li/1750/flos-pini-masculinum-kwiat-meski-sosny-w-fitoterapii/ data wejścia: 15.05.2020