Adaptogeny – sposób na pokonanie stresu

Wśród najczęściej wymienianych czynników wpływających na rozwój chorób cywilizacyjnych oprócz niewłaściwej diety i małej aktywności fizycznej pojawia się również stres. Poddawanie naszego organizmu sytuacjom stresującym nie zawsze ma wydźwięk negatywny. Stres jest naturalnym elementem naszego życia. Może nas mobilizować do działania, nakłaniać do wprowadzania zmian, które ostatecznie będą dla nas dobre, a w małych dawkach będzie działać stymulująco na nasz układ immunologiczny. Dlatego unikanie sytuacji stresujących niekoniecznie jest dla nas dobre. Jednocześnie istnieje wiele badań dowodzących, że długotrwałe poddawanie się stresowi (stres przewlekły) jest niezdrowe dla naszego organizmu. Pośrednio i bezpośrednio wpływa na nas negatywnie – długotrwałe zachwianie równowagi ustroju spowodowane stresem może prowadzić do przeciążenia organizmu i wykształcenia się zmian patologicznych, których efektem będzie rozwój chorób. Jednym ze sposobów na radzenie sobie ze stresem mogą być adaptogeny.

ADAPTOGENY

Określenia adaptogen po raz pierwszy użył rosyjski naukowiec Lazarew w pierwszej połowie XX wieku. Wywodzi się ono z greckiego adapto przystosowywać się i gen powodujący. W tamtym czasie odnosiło się ono do substancji, które miały poprawiać odporność organizmu na czynniki stresujące. Od tego czasu pojęcie adaptogenu zostało znacznie rozwinięte, choć mechanizm działania substancji adaptogennych nie został jeszcze całkowicie poznany.

Adaptogeny nie powinny oddziaływać negatywnie na organizm, mają natomiast:

• wykazywać działania anaboliczne
• działać przeciwutleniająco
• stymulować układ odpornościowy
• poprawiać nastrój
• zmniejszać uczucie niepokoju
• polepszać koncentrację i pamięć
• poprawiać jakość snu
• zwiększać motywację i produktywność
• działać protekcyjnie na wątrobę
• poprawiać funkcje mięśni
• obniżać poziom cholesterolu w osoczu
• normować poziom glukozy we krwi
• niwelować uczucie łaknienia cukru i pragnienie alkoholu
• poprawiać funkcje seksualne

Aktywność biologiczną adaptogenów ocena się na podstawie testów farmakologicznych. Mają one za zadanie określić ich działanie antystresowe, immunostymulujące, aktywność anaboliczną, właściwości antyoksydacyjne oraz wpływ na sprawność fizyczną i umysłową. Testom tym poddawane są zarówno rośliny, które od stuleci są wykorzystywane przez człowieka, jak i te których działanie zostało dotąd słabo poznane. Wśród najpopularniejszych adaptogenów wymieniane są rośliny związane z medycyną wschodnią, jak żeń-szeń, witania ospała, czy tarczyca bajkalska.

ŻEŃ-SZEŃ – najpopularniejszy adaptogen

Rodzaj Panax skupia ponad 20 gatunków żeń-szenia od wieków stosowanych w fitoterapii, są to najwcześniej poznane adaptogeny. Do najpopularniejszych gatunków należą – Panax ginseng C.A. Meyer, Panax quinquefolium L. (żeń-szeń pięciolistny, amerykański),  Panax japonicus C.A. Meyer, Panax notoginseng [Burk] F.H. Chen, Panax vietnamensis Wall i Panax zingiberensis Wu et Feng.

Na przestrzeni wieków żeń-szeniowi przypisywano liczne właściwości lecznicze, jednak zaledwie część została dotąd potwierdzona naukowo. Przede wszystkim działa on wzmacniająco w długotrwałych wysiłkach fizycznych i psychicznych. A także adaptogennie, poprawia odporność na stres, niweluje oddziaływanie czynników zewnętrznych mogących obniżyć naszą odporność. Działanie rodzaju Panax przypisuje się występowaniu ginzenozydów (związków mających charakter saponin triterpenowych), które wpływają na przemiany hormonalne regulujące odpowiedź organizmu na stres. Ginzenozydy stymulują układ nerwowy, zwiększają wydolność fizyczną organizmu, działają immunostymulująco, poprawiają pamięć, a także zdolność do uczenia się. Przeciwdziałają tworzeniu wrzodów żołądka i dwunastnicy spowodowanych przez stres.

Działanie ginzenozydów zawartych w poszczególnych gatunkach żeń-szenia uzupełniają występujące w nich polisacharydy, flawonoidy, związki fenolowe, panaksany i poliacetyleny.

ASHWAGANDA

W ostatnich latach ashwaganda – witania ospała (Withania somnifera L. Dunal) zyskała dużą popularność. Wiele się mówi o jej licznych prozdrowotnych właściwościach, często przypisywanych jej bezpodstawnie, dlatego też warto napisać o niej więcej. Witania ospała była stosowana w medycynie wschodu od wieków, należy do jednych z ważniejszych ziół medycyny ajurwedyjskiej, w której stosowano ją do leczenia reumatyzmu, problemów z pamięcią, koncentracją, zmęczeniem, a także funkcjami seksualnymi. W tradycyjnym ziołolecznictwie stosuje się owoce i korzeń.

Korzeń ashwagandy zawiera alkaloidy, fitosterole, kumaryny, fenolokwasy, sitoinozydy, a także laktony steroidowe. Laktony steroidowe występujące w witani to witanolidy A-Y, substancje czynne biologicznie wykazujące szereg prozdrowotnych właściwości. Działają uspokajająco, antyseptycznie, hipotensyjnie i przeciwnowotworowe.

Wśród licznych właściwości przypisywanych ashwagandzie niewątpliwie najlepiej udokumentowane i potwierdzone jest jej działanie adaptogenne. Pomaga ona obniżać poziom stresu, poprawia naszą odporność na stres, a także ułatwia zasypianie i polepsza jakość snu. Ponadto pomaga obniżyć ciśnienie krwi, pobudza działanie tarczycy, a także normalizuje poziom glukozy we krwi oraz profil lipidowy. Nie ma natomiast potwierdzenia, ani jednoznacznych badań dowodzących, że poprawia funkcje seksualne, wspomaga odchudzanie, wpływa pozytywnie na naszą kondycję fizyczną, czy też przyczynia się do szybszej nauki i poprawy pamięci.

RÓŻENIEC GÓRSKI

Różeniec górski (Rhodiola rosea L.) występuje w górzystych rejonach centralnej i północnej Azji oraz Ameryki Północnej, a także w Europie. W Polsce tę wieloletnią bylinę z rodziny gruboszowatych można spotkać zarówno w Sudetach jak i Karpatach. Dzięki barwie korzenia, a także charakterystycznemu miejscu bytowania zawdzięcza swe ludowe nazwy – różowy korzeń, złoty korzeń czy arktyczny korzeń.

Przed wiekami korzeń i kłącze różeńca były wykorzystywane jako surowce lecznicze. Wikingowie sporządzali z niego leki zwiększające odporność i wydolność fizyczną, a także poprawiające płodność. Czy mieli rację? W dzisiejszych czasach wciąż doszukujemy się prozdrowotnych właściwości w kłączach i korzeniach Rhodiola rosea. Zawierają one rozawiny, pochodne alkoholu cynamonowego, a także związki fenolowe (głównie salidrozydy), flawonoidy, garbniki, glikozydy cyjanogenne i kwasy organiczne.

Działanie adaptogenne różeńca zawdzięczamy dwóm substancjom aktywnie czynnym – rozawinom i salidrozydom. Przejawia się ono przede wszystkim w poprawie niespecyficznej odporności na stres zabezpieczając układ nerwowy i krążenia przed uszkodzeniami. Rhodiola pomaga regulować ciśnienie krwi, przeciwdziała arytmii i miejscowym niedokrwieniom. Badania potwierdzają wpływ różeńca na poprawę koncentracji, pamięci krótkotrwałej, a także sprawności psychomotorycznej, fizycznej oraz zmniejszenie senności i zmęczenia psychicznego.

TARCZYCA BAJKALSKA

Wśród najlepiej poznanych adaptogenów należy wymienić niewątpliwie tarczycę bajkalską (Scutellaria baicalensis Georgi). Wzmianki o niej sięgają ponad dwóch tysięcy lat, już wówczas była wykorzystywana w Tradycyjnej Medycynie Chińskiej, gdzie znano ją jako Huang-qin, czyli złote zioło. Występuje ona w centralnych i wschodnich rejonach Azji, również w okolicach jeziora Bajkał, skąd wzięła swoją nazwę.

Zarówno części nadziemne, jak i podziemne (korzeń jest głównym surowcem zielarskim) Scutellaria baicalensis stanowią cenne źródło flawonów, wśród których możemy wyróżnić bajkalinę, oroksylinę A, wogoninę, wogonozyd, bajkaleinę, chryzynę oraz norwogoninę. To właśnie tym substancjom zawdzięcza ona swoje prozdrowotne właściwości.

Właściwości adaptogenne tarczycy bajkalskiej wynikają z jej antybiodegradacyjnej aktywności. Działa ona ochronnie na układ nerwowy. Zauważono między innymi, że flawony pochodzące z jej ziela chroniły neurony przez apoptozą (śmiercią komórki), a także pomagały utrzymać integralność bariery krew-mózg.

Podczas gdy medycyna europejska wykazuje silne zainteresowanie adaptogennymi właściwościami tarczycy, współczesna medycyna chińska docenia jej działanie na innych polach. W Chinach wykorzystuje się ją do leczenia m.in. biegunki, żółtaczki, gorączki, infekcji skóry, czy nawet jako środek zapobiegający przedwczesnemu porodowi. Nie można również zapomnieć o innych właściwościach tarczycy, dzięki jej działaniu przeciwzapalnemu, przeciwdrobnoustrojowemu i przeciwutleniającemu jest wykorzystywana w leczeniu chorób wątroby i nerek, a nowsze badania sugerują zastosowanie jej w leczeniu choroby zwyrodnieniowej stawów.

ELEUTEROKOK KOLCZYSTY

Eleuterokok kolczysty (Eleutherococcus senticosus Ruprecht et Maximowicz) rośnie w północno-wschodniej Azji, w Chinach i Rosji jest uprawiany na skalę przemysłową. Ten znany od ponad czterech tysięcy lat krzew posiada szereg leczniczych właściwości. Po raz pierwszy zostały one udokumentowane w latach 40. XX stulecia, eleuterokok znalazł się wśród roślin typowanych przez Lazarewa jako adaptogenne.

Głównymi substancjami aktywnymi biologicznie występującymi w Eleutherococcus są eleuterozydy, prawdopodobnie to one są przyczyną prozdrowotnych właściwości tej rośliny. Oprócz nich warto również wspomnieć o innych występujących w nim związkach – beta-karotenie, tokoferolach, kwasie kawowym, alkoholu synapilowym, czy eleuteranach.

Wyciąg z kłączy eleuterokoka cechuje się zbliżoną do korzenia żeń-szenia aktywnością biologiczną o szerokim spektrum działania. Eleutherococcus senticosus wykazuje właściwości przeciwutleniające, przeciwdepresyjne, przeciwnowotworowe, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, stymuluje układ odpornościowy, a także poprawia koncentrację i zdolność uczenia się. Uznaje się go za jeden z najsilniej działających adaptogenów, wpływa na poprawę nieswoistej odpowiedzi immunologicznej organizmu w wyniku wystąpienia szkodliwych związków chemicznych oraz czynników stresujących, regulacje również syntezę ATP, białek oraz kwasów nukleinowych.

BEZPIECZEŃSTWO STOSOWANIA ADAPTOGENÓW

Choć adaptogeny nie powinny wpływać negatywnie na nasz organizm, z całą pewnością nie należy ich stosować bez umiaru. Należy pamiętać, że substancje biologicznie czynne w nich zawarte oddziałują na nasz organizm, dlatego tak ważne jest odpowiednie, zgodne z zaleceniami dawkowanie, a także właściwa długość ich stosowania, z reguły nie dłużej niż przez kilka tygodni, po których musi nastąpić przerwa.

Adaptogeny – dla kogo?

Dorosłe, zdrowe osoby, nie przyjmujące żadnych leków to zdecydowanie najbezpieczniejsza grupa, której mogłabym je polecić. Dzieci, osoby starsze, osoby chore, przyjmujące leki, kobiety w ciąży i karmiące piersią to zdecydowanie grupy którym odradziłabym stosowanie adaptogenów, jeśli nie ma żadnych wskazań co do ich bezpieczeństwa. Najpopularniejsze adaptogeny zostały zbadane już wielokrotnie, nie oznacza to jednak, że nie mają przed nami tajemnic. Często nie wiemy w jakie mogą wchodzić interakcje z innymi substancjami zawartymi m.in. w lekach. Przykładem poznanych interakcji adaptogen-lek jest ashwagandha, którą znamy dość dobrze. Może ona obniżać skuteczność działania leków immunosupresyjnych, zaburzać działanie leków stosowanych w nadciśnieniu tętniczym i cukrzycy, czy też wręcz przeciwnie wzmagać działanie leków uspokajających.  

Nie można jednak zapominać, że towarzyszący nam stres ma często głębsze podłoże, które warto zbadać i zastanowić się co możemy zmienić, aby uczynić nasze życie spokojniejszym, a może warto porozmawiać ze specjalistą?

Chcesz dowiedzieć się więcej o tajemniczym świecie roślin leczniczych? Zapraszam do przeczytania moich pozostałych artykułów.

---

1. Wolski T., Baj T., Ludwiczuk A [i wsp.]: Surowce roślinne o działaniu adaptogennym oraz ocena zawartości adaptogenów w ekstraktach i preparatach otrzymanych z rodzaju Panax, Postępy Fitoterapii 2009, 2, 77-79
2. Urbaszek A.: Jak radzić sobie ze stresem? [w:] Śliz D., Mamcarz A. [pod red.]: Medycyna stylu życia, PZWL Wydawnictwo Lekarskie Warszawa 2018, 271-277
3. Lutomski J., Kędzia B.: Ocena aktywności biologicznej roślin o działaniu adaptogennym, Postępy Fitoterapii 2000, 2, 31-35
4. Hryć B., Zgórka G.: Tarczyce – roślinne adaptogeny z różnych kontynentów, Kosmos Problemy Nauk Biologicznych 2018, 67, 3 (320), 625-633
5. Wolski T., Ludwiczuk A., Baj T. [i wsp.]: Rodzaj Panax – systematyka, skład chemiczny, działanie i zastosowanie oraz analiza fitochemiczna naziemnych i podziemnych organów żeń-szenia amerykańskiego – Panax quinguefolium L. Cz. I, Postępy Fitoterapii 2008, 2, 96-114
6. Karłowicz-Bodalska K.: Żeń-szeń – wszechlek Dalekiego Wschodu, Postępy Fitoterapii 2004, 4, 183-188
7. Różański H.: Witania ospała – Withania somnifera (L.) Dunal w dawnej i współczesnej fitoterapii, https://rozanski.li/1028/witania-ospala-withania-somnifera-l-dunal-w-dawnej-i-wsplczesnej-fitoterapii/ data wejścia: 19.04.2020
8. Chandrasekhar K., Kapoor J., Anishetty S.: A prospective, randomized double-blind, placebo-controlled study od safety and efficancy of a high-concentration full-spectrum extract of ashwagandha root in reducing stress and anxiety in adults. Indian J Psychol Med. 2012, 34(3), 255-262
9. Lopresti A.L., Drummond P.D., Smith S.J.: A randomized, double-blind, placebo-controlles, crossover study examining the hormonal and vitality effects of ashwagandha (Withania somnifera) in aging, overweight males. American Journal of Men’s Health 2019, 1-15
10. Auddy B., Hazra J., Mitra A. [i wsp.]: A standardized Withania somnifera extract significantly reduces stress-related parameters in chronically stressed humans: a double-blind, randomized, placebo-controlled study, The Journal of the American Nutraceutical Association 2008, 11, 1, 49-56
11. Tajer A.: Rhadiola rosea L. jako przykład rośliny adaptogennej, Ann Acad Med. Siles 2011, 65, 4, 77-82
12. Różański H.: Różeniec – Rhodiola w ziołolecznictwie, https://rozanski.li/1202/rozeniec-rhodiola-w-ziololecznictwie/ data wejścia: 24.04.2020
13. Załuski D., Smolarz H.D.: Eleutherococcus senticosus – przykład rośliny adaptogennej, Postępy Fitoterapii 2008, 4, 240-246
14. Różański H.: Eleuthero – Eleutherococcus senticosus jako środek adaptogenny, https://rozanski.li/386/eleuthero-eleutherococcus-senticosus-jako-srodek-adaptogenny/  data wejścia: 24.04.2020
15. Korczyk M.: Ashwagadha – opinia jak działa i jaka najlepsza, https://pantabletka.pl/ashwagandha-jak-dziala/ data wejścia: 24.04.2020
16. Woroń J., Siwek M.: Niepożądane efekty interakcji leków psychotropowych z produktami leczniczymi i suplementami diety zawierającymi wyciągi roślinne, Psychiatr Pol 2018, 52, 6, 983-996